Bị dị ứng là gì? 9 nguyên nhân thường gặp và dấu hiệu nhận biết

Dị ứng - một tình trạng phản ứng quá mức của hệ miễn dịch khi tiếp xúc với các chất gây dị ứng như: thực phẩm, phấn hoa, bụi mịn, lông động vật,… Bệnh xuất hiện các triệu chứng như đau đầu, mệt mỏi, ho, hắt hơi và đau mắt. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về dị ứng, nguyên nhân gây ra và những dấu hiệu nhận biết để có thể phòng tránh và điều trị kịp thời.

Dị ứng là gì?

Dị ứng là một phản ứng của hệ thống miễn dịch đối với các chất không gây hại như phấn hoa, chất tiết của côn trùng, lông động vật, hoặc thực phẩm. Nhưng khi bị dị ứng, hệ thống miễn dịch sẽ chống lại nó như vi trùng hoặc virus.

Khi bạn bị dị ứng, hệ thống miễn dịch sản xuất kháng thể để chống lại các tác nhân gây dị ứng, dẫn đến các triệu chứng như hắt hơi, ngứa, nổi mề đay và khó thở, viêm da, viêm mũi dị ứng hoặc rối loạn tiêu hóa. (1)

Mức độ dị ứng biến đổi từ nhẹ sang nghiêm trọng và 1 số trường hợp có thể gây ra tình trạng sốc phản vệ cần được cấp cứu ngay lập tức. Mặc dù hầu hết các bệnh dị ứng không thể chữa khỏi nhưng các phương pháp điều trị hiện đại giúp kiểm soát và giảm thiểu triệu chứng, cải thiện chất lượng sống cho những người mắc bệnh dị ứng.

Nguyên nhân gây dị ứng

Một số nguyên nhân gây dị ứng như sau: (2)

1. Thực phẩm

Dị ứng thực phẩm là hiện tượng hệ miễn dịch của cơ thể phản ứng mạnh mẽ với các protein trong thực phẩm nhất định. Các triệu chứng xuất hiện ngay sau khi ăn như:

• Ngứa rộng khắp hoặc tại một khu vực cụ thể.
• Buồn nôn và ói mửa
• Phát ban.
• Sưng ở khu vực miệng
• Trong trường hợp nghiêm trọng, phản ứng có thể dẫn đến sốc phản vệ - một tình trạng y tế khẩn cấp.

Khoảng 4% - 6% trẻ em và 4% người lớn bị dị ứng thực phẩm. Bất kỳ thực phẩm nào cũng có thể gây ra phản ứng như:

• Trứng.
• Sữa.
• Đậu phộng.
• Các loại hạt như hạnh nhân, hạt điều, quả và hạt thông.
• Cá.
• Động vật có vỏ như cua, tôm,…
• Lúa mì.
• Đậu nành.
• Vừng (bao gồm tahini).

Dị ứng lúa mì (gluten) cũng phổ biến ở trẻ em, đặc biệt khi trẻ từ 12 tuổi dị ứng lúa mì sẽ phát triển nhanh hơn.

2. Môi trường

Môi trường gây dị ứng qua đường hô hấp. Dị ứng qua đường hô hấp là những chất trong không khí mà bạn hít vào. Chúng bao gồm các chất gây dị ứng ảnh hưởng đến bạn quanh năm (chất gây dị ứng lâu năm) và chất gây dị ứng theo mùa. Các triệu chứng dị ứng hít phải bao gồm:

• Sổ mũi.
• Nghẹt mũi.
• Ngứa mũi.
• Hắt xì.
• Ngứa mắt.
• Chảy nước mắt.

Đối với những người mắc bệnh hen suyễn, dị ứng hô hấp có thể làm tăng nguy cơ hoặc làm nặng thêm tình trạng khó thở và thở khò khè.

3. Thời tiết

Dị ứng theo mùa bao gồm phấn hoa. Phấn hoa là các vi bào tử từ cây, cỏ hoặc cỏ dại xuất hiện dưới dạng bụi mịn trên bề mặt hoặc bay lơ lửng trong không khí. Phấn hoa cây thường xuất hiện vào mùa xuân, phấn hoa cỏ dại thường xuất hiện vào mùa thu.

4. Mỹ phẩm

Các chất gây dị ứng trong mỹ phẩm bao gồm hương liệu, chất bảo quản hoặc các thành phần khác gây kích ứng da hoặc phản ứng dị ứng.

5. Thuốc

Một số loại thuốc (thảo dược, thuốc không kê đơn hoặc thuốc kê đơn) phổ biến gây dị ứng bao gồm:

• Thuốc kháng sinh.
• Thuốc chống viêm không steroid (NSAID).
• Insulin.
• Thuốc hóa trị.

Các triệu chứng như:

• Phát ban.
• Nổi mề đay.
• Ngứa.
• Hụt hơi.
• Sưng tấy.

6. Vật nuôi

Protein trong da, nước bọt, hoặc nước tiểu của vật nuôi có thể gây dị ứng, đặc biệt với những người có làn da nhạy cảm.

7. Mùi

Mùi hương từ nước hoa, chất tẩy rửa, hoặc các sản phẩm khác gây kích ứng mũi và đường hô hấp.

8. Mủ cao su

Một số người dị ứng với latex - loại mủ cao su tự nhiên được sử dụng trong găng tay cao su, bóng bay, bao cao su, băng bó và bóng cao su. Mũ cao su gây kích ứng da. Ngoài ra, còn xuất hiện các triệu chứng khác như nổi mề đay, sổ mũi, ngứa mũi và khó thở xuất hiện ngay sau vài phút kể từ khi tiếp xúc.

9. Nọc độc/côn trùng đốt

Côn trùng đốt có khả năng chuyển truyền nọc độc - một chất gây hại cho cơ thể. Nọc độc trong vết côn trùng đốt có thể gây ra phản ứng dị ứng. Các loại côn trùng đốt phổ biến gồm ong, kiến lửa,…

Phản ứng dị ứng do nọc độc gây ra các triệu chứng như khó thở, nổi mề đay, sưng ở mặt, miệng hoặc cổ họng, khò khè, khó nuốt, mạch nhanh, chóng mặt và giảm huyết áp.

Những dấu hiệu dị ứng thường gặp

Khi tiếp xúc với các chất gây dị ứng, cơ thể có thể phản ứng qua nhiều biểu hiện khác nhau. Một số phản ứng phổ biến:

• Triệu chứng ban đầu của dị ứng bao gồm tắc nghẽn mũi, cảm giác ngứa ở mũi và họng, tiết đờm, ho và khó thở do hít phải các chất gây dị ứng.
• Khi mắt tiếp xúc với chất gây dị ứng, người bệnh cảm thấy ngứa mắt, nước mắt chảy ra, đỏ và sưng vùng mắt.
• Nếu ăn phải thực phẩm gây dị ứng, người bệnh sẽ buồn nôn, nôn mửa, đau bụng, tiêu chảy hoặc thậm chí sốc phản vệ.
• Tiếp xúc với chất gây dị ứng qua da gây ra các phản ứng như phát ban, mề đay, ngứa, nổi mụn nước, hoặc bong tróc da.
• Dị ứng thuốc ảnh hưởng đến toàn thân và gây ra nhiều triệu chứng khác nhau.

Mỗi người sẽ có phản ứng khác nhau tùy thuộc vào cơ địa và tình trạng sức khỏe. Nếu bạn nhận thấy bất kỳ triệu chứng dị ứng nào như đã nêu trên, hãy đến trung tâm y tế để được chẩn đoán và điều trị.

Một số loại dị ứng thường gặp

Một số loại dị ứng thường gặp như sau:

1. Sốc phản vệ

Sốc phản vệ (phản ứng phản vệ) là phản ứng dị ứng nghiêm trọng và có thể đe dọa đến tính mạng. Bệnh xảy ra chỉ trong vài giây hoặc ít phút sau khi dị ứng với thức ăn, thuốc hoặc nọc độc của côn trùng.

Hệ thống miễn dịch sẽ giải phóng 1 lượng lớn hóa chất ra ngoài, khiến cơ thể rơi vào tình trạng sốc, huyết áp giảm đột ngột và đường hô hấp bị thu hẹp gây khó thở. Mạch đập trở nên yếu và nhanh, người bệnh phát ban da, buồn nôn và nôn mửa. Các triệu chứng của sốc phản vệ bao gồm:

• Phản ứng da như ngứa và nổi mề đay.
• Da bị đỏ hoặc tái nhợt.
• Huyết áp thấp (hạ huyết áp).
• Co thắt đường hô hấp và sưng lưỡi hoặc cổ họng, có thể gây khò khè và khó thở.
• Mạch đập yếu và nhanh.
• Buồn nôn, nôn mửa hoặc tiêu chảy.
• Chóng mặt hoặc ngất xỉu.

Sốc phản vệ cần được điều trị ngay lập tức bằng cách tiêm epinephrine do nhân viên y tế có chuyên môn thực hiện và sau đó phải chuyển người bệnh đến phòng cấp cứu. Nếu không được điều trị kịp thời, sốc phản vệ có thể gây tử vong.

2. Hen suyễn

Dị ứng hen suyễn xảy ra khi đường hô hấp của bạn trở nên nhạy cảm với các chất gây dị ứng như phấn hoa, lông động vật, hoặc nấm mốc. Khi hít phải các chất này, hệ thống miễn dịch sẽ phản ứng quá mức, làm cho các cơ quanh đường hô hấp co lại, dẫn đến viêm và đầy chất nhầy. Các triệu chứng bao gồm khó thở, ho, khò khè, nghẹt mũi, ngứa mắt và phát ban.

3. Viêm da dị ứng

Viêm da dị ứng (bệnh chàm) xuất hiện khá phổ biến, gây ra các triệu chứng như:

• Da khô, nứt, bong tróc.
• Đỏ da.
• Ngứa, có thể rất nặng.
• Tổn thương da đau đớn.
• Thay đổi màu da tại vùng bị phát ban.
• Da dày lên tại vùng bị phát ban.
• Phồng rộp chứa dịch.

Dị ứng hen suyễn xảy ra khi đường hô hấp trở nên nhạy cảm với các chất gây dị ứng như phấn hoa, lông động vật, hoặc nấm mốc

4. Dị ứng do môi trường

Hạt nhỏ là nguyên nhân gây ra dị ứng môi trường. Khi hít các loại hạt này, gây viêm và sưng đường mũi, các mô xung quanh mắt. Từ đó, dẫn đến các triệu chứng như ngứa, chảy nước mắt, nghẹt mũi, sổ mũi và hắt hơi.

Các chất gây dị ứng trong không khí phổ biến bao gồm:

• Mạt bụi khá nhỏ, thường ở trong nệm, lò xo hộp, ghế sofa, gối, thảm và các vật dụng gia đình khác.
• Nấm mốc được tìm thấy trong nhà hoặc trong không gian ẩm ướt như nhà bếp, phòng tắm, gốc cây,…
• Thú cưng tiết ra protein trong mồ hôi của chúng (rụng ra trong lông hoặc tế bào da chết) và nước bọt gây ra phản ứng dị ứng.
• Phấn hoa được phát ra bởi thực vật và cây cối trong những thời điểm nhất định trong năm.

5. Dị ứng do thời tiết

Khi thời tiết khô, gió làm tăng các triệu chứng dị ứng do có bụi phấn và nấm mốc. Ngoài ra, ngày lạnh cũng xuất hiện các dấu hiệu như da đỏ, chóng mặt, sưng môi/họng và mề đay. Các triệu chứng của dị ứng do thời tiết bao gồm:

• Chảy nước mũi.
• Nghẹt mũi.
• Ngứa mắt.
• Chảy nước mắt.
• Ngứa da.
• Hắt hơi.
• Ho.
• Mệt mỏi.
• Khò khè.
• Da khô, bong tróc.

6. Dị ứng thực phẩm

Dị ứng thực phẩm gây ra:

• Ngứa ran trong miệng.
• Sưng môi, lưỡi, mặt hoặc cổ họng.
• Phát ban.
• Sốc phản vệ.

7. Dị ứng mỹ phẩm

Triệu chứng của dị ứng do mỹ phẩm thường bao gồm:

• Da đỏ ửng, nóng rát và châm chích.
• Xuất hiện các mẩn đỏ có kích thước đa dạng.
• Da sần sùi và kém mịn màng.
• Một số trường hợp xuất hiện mụn nước nhỏ hoặc mụn viêm sưng to.
• Làn da mỏng, nhạy cảm và dễ bắt nắng.
• Tổn thương da có thể gây ngứa và đau rát.

Nếu bạn gặp phải các triệu chứng này sau khi sử dụng mỹ phẩm, hãy ngưng sử dụng sản phẩm và tham khảo ý kiến của bác sĩ da liễu để được tư vấn và điều trị phù hợp. Để phòng tránh dị ứng mỹ phẩm, bạn nên thử nghiệm sản phẩm trên một phần nhỏ da trước khi sử dụng rộng rãi.

8. Dị ứng do côn trùng

Dị ứng do côn trùng đốt có thể gây ra:

• Một vùng sưng tấy lớn (phù nề) tại chỗ bị đốt.
• Ngứa hoặc phát ban khắp cơ thể.
• Ho, tức ngực, thở khò khè hoặc khó thở.
• Sốc phản vệ.

9. Sốt cỏ khô

Sốt cỏ khô (viêm mũi dị ứng) gây ra các triệu chứng như:

• Hắt xì.
• Ngứa mũi, mắt hoặc vòm miệng.
• Chảy nước mũi, nghẹt mũi.
• Mắt chảy nước, đỏ hoặc sưng (viêm kết mạc).

Những bộ phận nào của cơ thể có thể bị ảnh hưởng khi dị ứng xảy ra?

Khi dị ứng xảy ra, nhiều bộ phận của cơ thể bị ảnh hưởng, bao gồm:

1. Mũi, mắt, xoang và họng

• Mũi: Các chất gây dị ứng khi được hít vào khiến niêm mạc mũi bị sưng và kích ứng. Dẫn đến ngứa ngáy khó chịu, hắt hơi và chảy nước mũi nhiều.
• Mắt: Trở nên đỏ, đau, chảy nước hoặc ngứa. Bởi vì chúng phản ứng với cùng một chất kích thích nên cảm giác khó chịu ở mắt thường đi kèm với sổ mũi.
• Xoang: Dị ứng khiến xoang phản ứng quá mức và tiết ra nhiều chất nhầy để giúp cơ thể loại bỏ chất gây dị ứng, dẫn đến sưng và viêm xoang. Vết sưng gây đau và khó chịu.
• Họng: Nguyên nhân do chất nhầy từ xoang, bắt đầu chảy xuống cổ họng còn được gọi là chảy nước mũi, gây ra cảm giác nhột nhột hoặc ngứa ngáy.

2. Phổi và ngực

Hít phải chất gây dị ứng sẽ đi đến phổi và gây hen suyễn. Khi điều này xảy ra, niêm mạc đường dẫn khí trong phổi sưng lên, khiến việc thở trở nên khó khăn. Hen suyễn dị ứng phổ biến hơn nhiều so với hen suyễn không dị ứng, đặc biệt ở trẻ em.

3. Dạ dày và ruột

Dị ứng 1 số loại thực phẩm sẽ làm khó chịu và đau dạ dày. Thực phẩm gây dị ứng phổ biến bao gồm các loại hạt, hải sản, sữa và trứng. Dị ứng sữa bò khá phổ biến ở trẻ sơ sinh và làm đau bụng.

4. Da

Da xuất hiện các vết sưng đỏ, ngứa xuất hiện ở nơi tiếp xúc với chất gây dị ứng. Các sản phẩm gây viêm da như chất tẩy rửa, xà phòng, chất kết dính, mỹ phẩm và mủ cao su.

Ngoài ra, dị ứng còn xuất hiện dưới dạng phát ban (vết sưng đỏ) hoặc bệnh chàm (da khô, đau, đỏ và ngứa). Những triệu chứng này có nhiều khả năng xảy ra do dị ứng thực phẩm. Với những triệu chứng này, khó xác định nguyên nhân, vì vậy cần phải đến cơ sở y tế để được khám và chữa trị.

Dị ứng ảnh hưởng đến những ai?

Dị ứng xảy ra với bất kỳ ai và không phân biệt đối tượng. Tuy nhiên, một số đối tượng có khả năng phản ứng mạnh mẽ hơn với các chất gây dị ứng, bao gồm: (3)

• Người có tiền sử gia đình về dị ứng.
• Người có hệ miễn dịch không ổn định như trẻ em và phụ nữ có thai.
• Người đang mắc phải các vấn đề về miễn dịch, chẳng hạn như hen suyễn hoặc eczema.
• Yếu tố di truyền rất quan trọng, khiến cho những đứa trẻ có cha mẹ mắc bệnh dị ứng có nguy cơ cao hơn.

Dị ứng có nguy hiểm không? Biến chứng có thể gặp

Trong hầu hết các trường hợp, các triệu chứng dị ứng không quá nguy hiểm và được điều trị hoặc quản lý một cách hiệu quả. Tuy nhiên, khi dị ứng nặng như sốc phản vệ cần phải được xử lý ngay lập tức vì ảnh hưởng nghiêm trọng đến tình trạng sức khỏe.

Sốc phản vệ xuất hiện nhanh chóng sau khi tiếp xúc với chất gây dị ứng và xuất hiện các biến chứng nguy hiểm như khó thở, tăng nhịp tim, và sưng phù ở lưỡi hoặc miệng. Nếu không được cứu chữa kịp thời, sốc phản vệ có thể gây tử vong.

Một số biến chứng thường gặp khi dị ứng:

• Hen suyễn: Dị ứng làm tăng nguy cơ phát triển hen suyễn. Trong phần lớn các trường hợp, hen suyễn được kích hoạt do tiếp xúc với chất gây dị ứng trong môi trường xung quanh.
• Sốc phản vệ xảy ra khi phản ứng nghiêm trọng với chất gây dị ứng, thường gặp khi tiếp xúc với thuốc như penicillin, thực phẩm có hạt và động vật có vỏ và vết côn trùng đốt (đặc biệt là ong đốt).
• Nếu mắc bệnh dị ứng từ trước, có thể gặp các biến chứng như nấm phổi hoặc viêm xoang. Nguy cơ nhiễm trùng phổi hoặc tai cũng tăng lên khi có tình trạng dị ứng như sốt cỏ khô hoặc hen suyễn, vì các vị trí nhiễm trùng đã bị viêm trước đó.

Dị ứng có lây không?

Dị ứng không thể truyền từ người này sang người khác, vì nó không phải là bệnh truyền nhiễm. Thực tế, dị ứng là cách mà hệ thống miễn dịch của một người phản ứng đối với các chất gây dị ứng và phản ứng này có thể khác nhau tùy thuộc vào cơ địa và di truyền của mỗi người.

Dù dị ứng không thể lây lan, nhưng nếu không được xác định và xử lý kịp thời, nó có thể gây ra các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Để ngăn chặn dị ứng, việc hiểu biết về các chất gây dị ứng và cách điều trị hiệu quả là rất quan trọng.

Cơ chế phản ứng dị ứng của cơ thể như thế nào?

Mỗi nguyên nhân dị ứng đều tạo ra các phản ứng riêng biệt trên các bộ phận khác nhau của cơ thể. Trạng thái nghiêm trọng nhất của dị ứng là sốc phản vệ, có thể đe dọa đến sự sống của người bệnh. Quá trình tiến triển của sốc phản vệ do dị ứng diễn ra qua 3 giai đoạn.

• Giai đoạn 1: Giai đoạn phản ứng mẫn cảm của dị ứng. Dị nguyên bắt đầu xâm nhập cơ thể qua các phương thức như tiêm, truyền, ăn uống hoặc tiếp xúc qua da. Thời gian khởi nguyên kéo dài từ 7 - 10 ngày. Trong thời gian này, các kháng thể thường gặp như IgE được sản xuất và gắn vào các bạch cầu ưa bazơ và các tế bào.
• Giai đoạn 2: Giai đoạn hóa sinh của bệnh, khi cơ thể tiếp xúc với dị nguyên lần thứ 2. Tại thời điểm này, dị nguyên đã kết hợp với phân tử IgE và bạch cầu ái toan tham gia. Từ đó, giải phóng nhiều hoạt chất trung gian như Histamin, Serotonin, Bradykinin,…
• Giai đoạn 3: Giai đoạn sinh lý của bệnh. Các hoạt chất đã nêu trên làm giãn các động mạch lớn, gây tụt huyết áp, co thắt phế quản, khó thở và co thắt dạ dày, tá tràng. Người bệnh sẽ trải qua các cơn ho, đau bụng, co thắt động mạch não, dẫn đến đau đầu, hôn mê và choáng váng.
• Chẩn đoán tình trạng dị ứng như thế nào?

Nếu các triệu chứng kéo từ hơn 1 - 2 tuần hoặc có xu hướng quay trở lại vào những thời điểm nhất định trong năm, cần đến gặp bác sĩ để kiểm tra.

Có nhiều loại xét nghiệm dị ứng khác nhau. Có 2 loại xét nghiệm dị ứng phổ biến nhất hiện nay, cụ thể như sau:

• Xét nghiệm da được thực hiện bằng cách sử dụng 1 cây kim mỏng để chích 1 lượng nhỏ các chất gây dị ứng khác nhau vào da. Sau đó, bác sĩ quan sát xem da có phản ứng với chất gây dị ứng nào không, giúp xác định nguyên nhân gây ra các triệu chứng dị ứng.
• Xét nghiệm máu (xét nghiệm IgE) đánh giá kháng thể IgE mà hệ thống miễn dịch của bạn sản xuất để chống lại 1 loại protein cụ thể. Mặc dù xét nghiệm này cũng xác định được dị ứng, nhưng chúng không hiệu quả bằng xét nghiệm da.

Phương pháp điều trị bệnh dị ứng hiệu quả

Để điều trị dị ứng hiệu quả nhất bạn nên tránh xa hoặc hạn chế sử dụng các chất gây kích ứng. Tuy nhiên, thường khó mà hoàn toàn loại bỏ hoặc ngăn chặn triệu chứng dị ứng. Sử dụng thuốc theo chỉ định của bác sĩ để kiểm soát tình trạng này. Các loại thuốc bao gồm:

1. Thuốc kháng histamine

Thuốc kháng histamine có trong nhiều hình thức bao gồm viên uống, dạng tiêm, bình xịt muỗi, dạng lỏng như:

• Fexofenadin.
• Loratadin.
• Cetirizine (All Day Allergy-D® hoặc Zyrtec®).

2. Thuốc xịt mũi

Thuốc này rất hiệu quả và an toàn khi sử dụng hàng ngày nhưng phải mất từ vài ngày - 1 tuần mới phát huy tác dụng.

• Thuốc xịt mũi Fluticasone (Flonase® hoặc ClariSpray®).
• Cromolyn natri.
• Thuốc xịt mũi kháng histamine.

3. Thuốc thông mũi

Những loại thuốc này nên được sử dụng thận trọng khi điều trị dị ứng do tác dụng phụ cao hơn và ảnh hưởng nghiêm trọng khi sử dụng lâu dài.

• Oxymetazolin.
• Phenylephrine (Sudafed PE® hoặc Sudogest PE®).
• Pseudoephedrine (Contac® hoặc Sudafed®).

4. Thuốc trị hen suyễn

• Thuốc giãn phế quản dạng hít hoặc uống .
• Steroid dạng hít.
• Thuốc kháng khuẩn đường uống bao gồm montelukast, zafirlukast và zileuton.
• Thuốc tiêm bao gồm omalizumab, dupilumab hoặc benralizumab.

Biện pháp phòng ngừa dị ứng tại nhà

• Để tránh dị ứng, cách tốt nhất nên giữ khoảng cách với những chất gây kích ứng. Ngoài ra, cần sử dụng thuốc kháng histamine hoặc các loại thuốc khác hàng ngày để kiểm soát triệu chứng.
• Nếu bạn dễ bị dị ứng với động vật, tránh việc vuốt ve, ôm, hoặc hôn. Hạn chế đặt chúng ở phòng ngủ và trên nội thất.
• Thường xuyên hút bụi thảm, làm sạch thảm và các bề mặt khác để loại bỏ bụi, lông động vật, phấn hoa,…
• Nên dùng máy lọc không khí trong nhà vì chúng giúp loại bỏ chất gây dị ứng khỏi không khí trong môi trường của bạn.

Qua bài viết này, hy vọng bạn đã nắm bắt được thông tin chi tiết về các loại dị ứng, biểu hiện của từng loại và sự nguy hiểm của tình trạng sốc phản vệ. Đồng thời, nên hạn chế tiếp xúc với các chất gây dị ứng để giảm thiểu tối đa tình trạng dị ứng.